๒๑.

ปางปฐมเทศนา
เมื่อพระพุทธองค์ทรงรับอาราธนาของท้าวสหัมบดีมหาพรหมกราบทูล พระหทัยอนุกูลด้วยพระกรุณาในสัตว์โลก ทรงพระดำริหาผู้คนผู้สมควรรับเทศนา ครั้งแรก ทรงปรารภถึงอาฬารดาบสกาลามโคตร อุทกดาบสรามบุตร ที่พระองค์เคยอยู่ศึกษาลัทธิของท่านในกาลก่อนว่า ท่านทั้งสองเป็นผู้ฉลาด ทั้งมีกิเลศเบาบาง สามารถจะรู้ธรรมได้ฉับพลัน แต่ท่านทั้งสองก็สิ้นชีพเสียแล้ว ภายหลังทรงระลึกถึงปัญจวัคคีย์ (ท่านทั้งห้า คือโกณฑัญญะ วัปปะ ภัททิยะ มหานามะ และอัสสชิ) ว่ามีอุปการะแก่พระองค์มากได้เป็นผู้อุปัฏฐากพระองค์เมื่อครั้งบำเพ็ญทุกรกิริยาอยู่ จึงเสด็จออกจากต้นอชปาลนิโครธในเช้าวันขึ้น ๑๔ ค่ำ เดือนอาสาฬหะ (คือ เดือน ๘) ทรงบาตรจีวรโดยระยะทาง ๑๘ โยชน์ (๒๒๘ กม.) ถึงป่าอิสิปตนะ แขวงเมืองพาราณสี อันเป็นที่อยู่แห่งปัญจวัคคีย์ นั้น
ฝ่ายปัญจวัคคีย์ ได้เห็นพระผู้มีพระภาคเจ้าเสด็จมาแต่ไกลจึงนัดหมายกันว่า พระสมณโคดมเลิกบำเพ็ญทุกรกิริยาเสียแล้ว คงไม่บรรลุธรรมพิเศษอะไร จึงพร้อมใจกันไม่ออกไปทำความเคารพและต้อนรับอย่างที่เคยทำ และเมื่อพระองค์เสด็จเข้ามาใกล้ ก็ยังใช้โวหารไม่สุภาพ พระศาสดาได้ตรัสปลอบใจให้ปัญจวัคคีย์เชื่อในความตรัสรู้ของพระองค์ ปัญจวัคคีย์จึงได้ออกไปทำความเคารพต้อนรับ และเกิดความสนใจที่จะฟังธรรม
ครั้นวันรุ่งขึ้น (ขึ้น ๑๕ค่ำ เดือน ๘ ก่อนพุทธกาล ๔๕ ปี) พระพุทธองค์ก็แสดงปฐมเทศนาที่เรียกว่าพระธรรมจักรกัปวัตนสูตร แก่ปัญจวัคคีย์ ณ ป่าอิสิปตนมฤคทายวัน นครพาราณสีนั้น
พระพุทธรูปปางปฐมเทศนา ทำเป็นพระพุทธรูปนั่งห้อยพระบาท หรือประทับนั่งขัดสมาธิ พระหัตถ์ขวาทำนิ้วพระหัตถ์กรีดเป็นวงกลม เป็นเครื่องหมายว่าธรรมจักร พระหัตถ์ซ้ายทำประคองพระหัตถ์ขวาบ้าง วางบนพระเพลาบ้าง หรือถือชายจีวรบ้าง

คัดจาก พระพุทธรูปปางต่างๆ สมพร อยู่โพธิ์ เรียบเรียง กรมศิลปากรพิมถวายพระภิกษุและสามเณรซึ่งเข้าชมพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ พระนคร ในเทศกาลเข้าพรรษา พ.ศ.๒๕๑๔