บทนำจากเรื่อง "On History" โดย Fernand Braudel
(แปลโดย ดร.ชัยวัฒน์ บุนนาค - จากเอกสารประกอบการเรียนประวัติศาสตร์สมัยผมเรียนปริญญาโท ราวๆ ปี 2527)

หนังสือเล่มนี้แบ่งออกเป็นสามส่วน แต่ละส่วนคือ บทเรียงความเสนอที่พยายามอธิบายประวัติศาสตร์ในแง่มุมและมิติที่ต่างกัน

มิติที่หนึ่งหรือส่วนที่หนึ่ง มองประวัติศาสตร์ในแง่ของความสัมพันธ์ระหว่างมนุษย์กับสภาพแวดล้อมทางธรรมชาติ ธรรมชาติซึ่งดูเกือบจะไม่เคลื่อนไหวเสียเลย ในแง่นี้ ถ้าเราจะเปรียบวิถีประวัติศาสตร์กับกระแสร์ธาร  ก็ดูเหมือนว่ากระแสร์ธารอันนี้จะไหลและเปลี่ยนแปลงช้ามาก  ถ้าไม่ไหลทวนกระแสร์กลับไปกลับมาก็ไหลเป็นวัฏฏะจักร์ซ้ำแล้วซ้ำเล่ามิรู้สิ้น  ข้าพเจ้าไม่ปฏิเสธโดยสิ้นเชิงในการมองประวัติศาสตร์ด้วยทัศนะดังกล่าว  ซึ่งเป็นเรื่องของความสัมพันธ์ระหว่างมนุษย์กับธรรมชาติ  เมื่อเทียบกับมนุษย์ซึ่งอายุสั้นและเปลี่ยนแปลงรวดเร็วมากอายุของธรรมชาติย่อมยาวยืนมาก  และความเปลี่ยนแปลงซึ่งแม้จะเกิดขึ้นก็ตาม  แต่ตามสายตาของมนุษย์แล้ว สิ่งเหล่านี้ก็ดูราวกับว่าอยู่นิ่งคงที่ไม่ยอมเคลื่อนไหว  ต่อธรรมชาติแล้วไซร้เวลาในฐานะของผู้ก่อให้เกิดความเปลี่ยนแปลงดูจะมีอิทธิพลสำคัญน้อยลงมาก

แต่ในขณะเดียวกัน  ข้าพเจ้าก็มิได้พอใจทัศนะทางประวัติศาสตร์แบบนี้ซึ่งยังทรงอิทธิพลในปัจจุบัน  นั่นคือถึงแม้จะเริ่มมีการให้ความเข้าใจกับปัจจัยทางภูมิศาสตร์มากขึ้นก็ตามแต่นั่นก็ดูเป็นการผิวเผิน  งานเขียนของนักประวัติศาสตร์แนวนี้  ในภาคบทนำมักจะมีการเริ่มต้นด้วยการกล่าวถึงพอเป็นพิธีถึงปัจจัยสภาวะแวดล้อมทางภูมิศาสตร์  โดยพูดอย่างลวกๆ ถึงภูมิศาสตร์โลหะธาตุ  ภูมิศาสตร์มนุษย์ หรือถึงภูมิศาสตร์มาลีชาติ (fleurs) หนเดียวในตอนต้น  แล้วในบทอื่นๆ ก็ไม่กล่าวถึงปัจจัยทางธรรมชาตินี้อีกเลย  สำหรับนักประวัติศาสตร์แนวนี้ถ้าพูดถึงดอกไม้  ก็พูดราวกับว่ามันบานหนเดียวแล้วสูญไปกับเวลา  ไม่กลับมาบานอีกครั้งในฤดูใบไม้ผลิครั้งหน้า  ถ้าเป็นฝูงสัตว์ถ้าหยุดกินหญ้าที่ไหนแล้วก็ติดอยู่กับทุ่งนั้นไม่เคลื่อนไหวไปทุ่งอื่น  หรือถ้าพูดเรือ เรือของเขาก็เป็นเรือที่ไหลวนในน้ำนิ่ง  ไม่ต้องเผชิญกับสภาพความเป็นจริง  คือคลื่นและพายุที่เปลี่ยนไปตามฤดูกาล

มิติที่สองของประวัติศาสตร์อยู่เหนือประวัติศาสตร์แนวมนุษย์ - ธรรมชาติที่เคลื่อนไหวช้าในแบบที่หนึ่ง ขึ้นมาอีกชั้นหนึ่ง ในมิติที่สองนี้ ประวัติศาสตร์คือเรื่องราวความสัมพันธ์ระหว่างมนุษย์กับสังคม ระหว่างคนกลุ่มต่างๆ ในสังคม

กล่าวโดยสิ้นประวัติศาสตร์ก็คือประวัติศาสตร์ของสังคมนั่นเอง  จึงมีความเคลื่อนไหวมีชีวิตและโลดเต้นเป็นจังหวะ  แต่ก็ยังเป็นจังหวะช้าๆ  เพราะฉะนั้นในภาคที่สองของหนังสือเล่มนี้จึงเป็นการศึกษาความเคลื่อนไหวคลื่นสังคมลูกต่างๆ ที่มีส่วนกำหนดวิถีประวัติศาสตร์ของดินแดนเมดิเตอร์เรเนียนแถบนี้  เราจะทำการศึกษาระบบเศรษฐกิจ นครรัฐต่างๆ ในสังคมใหญ่น้อยและอารยธรรมต่างๆ ของดินแดนแถบนี้  วิธีการศึกษาแบบนี้บ่งให้เห็นว่าข้าพเจ้ามีโลกทัศน์อย่างไรในการมองและการศึกษาประวัติศาสตร์  ข้าพเจ้าต้องการชี้ให้เห็นว่าปัจจัยใหญ่น้อยหรือต่างระดับ  ตั้งแต่ระดับหน่วยสังคมเล็กจนถึงหน่วยภูมิภาคที่ได้กล่าวมานี้  ล้วนเปรียบเสมือนพลังคลื่นใต้น้ำที่มีส่วนกำหนดเหตุการณ์ประวัติศาสตร์สำคัญๆ เช่น การเกิดสงครามระหว่างรัฐต่างๆ ในภูมิภาคนี้  ข้าพเจ้ามีความเชื่อว่า สาเหตุของสงครามย่อมมีความซับซ้อนมากกว่าการพูดง่ายๆ ว่าเกิดขึ้นจากคนคนเดียวหรือกลุ่มคนกลุ่มเดียว

มิติที่สาม คือประวัติศาสตร์แนวจารีตนิยม ที่เราถือเป็นแนวศึกษาในปัจจุบัน (หมายถึง ปี 1946) กล่าวโดยสรุปโลกทัศน์ประวัติศาสตร์แบบนี้ ประวัติศาสตร์คือเรื่องของความสัมพันธ์ระหว่างมนุษย์ในระดับปัจเจกบุคคลกับปัจเจกบุคคล (แทนที่จะเป็นความสัมพันธ์ระหว่างมนุษย์ในระดับสังคมในแบบที่สอง  หรือระหว่างมนุษย์กับสภาพแวดล้อมทางธรรมชาติแบบที่หนึ่ง)  เป็นประวัติศาสตร์เหตุการณ์สไตล์ ฟรังซัวส์ ซีมีออง นั่นคือ การให้ความสำคัญต่อปรากฏการณ์เคลื่อนไหวในระดับผิวน้ำของกระแสร์ธารประวัติศาสตร์แทนที่จะสนใจปัจจัยโครงสร้างต่างๆ ซึ่งเป็นคลื่นใต้น้ำอันทรงพลังที่อยู่ในระดับลึก

ประวัติศาสตร์ในมิติที่สามนี้จึงมีลักษณะแกว่งไกว รวดเร็ว อ่อนไหวต่อการถูกกระทบราวกับอารมณ์มนุษย์  ปรากฏการณ์การเคลื่อนไหวอันใดก็ตามที่เกิดขึ้น (ในระดับผิวน้ำ)  แม้จะเป็นเพียงน้อยนิด  ก็ทำให้นักประวัติศาสตร์แนวนี้ตื่นตระหนก  ประเมินผลคาดการณ์กันไปต่างๆนานา  เราไม่ปฏิเสธการศึกษาประวัติศาสตร์แนวเหตุการณ์  เพราะการศึกษาประสบการณ์และอารมณ์อันหลากหลายของมนุษยชาติ ย่อมเป็นสิ่งที่น่าตื่นเต้นพิศวงที่สุด

แต่ขณะเดียวกันการศึกษาประวัติศาสตร์แนวนี้ก็เป็นสิ่งที่อันตรายและอาจทำให้เราห่างจากความจริงทางประวัติศาสตร์ซึ่งซ่อนเร้นอยู่ได้  ข้าพเจ้าขอเตือนให้พวกเรานักประวัติศาสตร์ จงระมัดระวังประวัติศาสตร์แนวเหตุการณ์แบบที่ว่า  เพราะเรื่องที่เราศึกษามักจะเป็นเรื่องที่ "ร้อนคุกรุ่น" และเรามักจะเอาประสบการณ์ความรู้สึกส่วนตัวหรือคนร่วมสมัยเดียวกับเรา เข้าไปใส่ให้คนในอีกยุคประวัติศาสตร์หนึ่ง  เพราะฉะนั้นแทนที่เราจะศึกษาเรื่องราวของยุคอื่น ของคนอื่น จึงกลายเป็นการศึกษาประวัติศาสตร์ของยุคเราเอง  หรือเรื่องของอารมณ์ความรู้สึกนึกคิด ความโกรธ ความใฝ่ฝันปรารถนา หรือมายาคติของตัวเราที่มีต่อเหตุการณ์ประวัติศาสตร์นั้นๆ นั่นเอง

นับตั้งแต่ศตวรรษที่ 17 ภายหลังที่ยุคฟื้นฟูศิลปวิทยาการที่แท้จริงได้เกิดขึ้นแล้วกล่าวได้ว่ายุโรปได้เข้าสู่ยุค "ฟื้นฟูศิลปวิทยาการของคนจำนวนมาก"  คนซึ่งส่วนใหญ่ยากไร้ ถ่อมตัวแต่มีความขยันขันแข็งในการผลิตงานประวัติศาสตร์นิพนธ์ขึ้นมากมาย  เอกสารประวัติศาสตร์เหล่านี้ค่อนข้างจะผิดข้อเท็จจริงและมีจำนวนเหลือคณะนับแทบไม่น่าเชื่อ  ในขณะที่เราทำการค้นคว้าเรื่องของพระเจ้าฟิลลิปที่สอง เราต้องเผชิญกับเอกสารเหล่านี้จำนวนมากและมีความรู้สึกว่ากำลังเข้าไปในดินแดนประหลาด  ดินแดนซึ่งแม้จะเต็มไปด้วยอารมณ์และสีสันอันน่าพิศวง  แต่ก็เป็นโลกที่มัวซัวซึ่งความจริงกับความเท็จทับกันอยู่ไม่แยกอกจากกันอย่างกระจ่างชัด  เป็นโลกซึ่งนักประวัติศาสตร์ของยุคนั้นและยุคของเราก็เช่นกันสนใจแต่กระแสร์เหตุการณ์ "ผิวน้ำ" แทนที่จะสนใจกระแสร์ธารของโครงสร้างความจริงซึ่งซ่อนเร้นอยู่ในระดับลึก  กระแสร์ธารระดับลึกที่ "นาวาประวัติศาสตร์ของมนุษย์" ต้องล่องลอยโต้คลื่นอย่างโดดเดี่ยวโดยที่นักประวัติศาสตร์เหล่านั้นไม่ให้ความสนใจ

เมื่อเราจำเป็นต้องแล่นนาวาแห่งความรู้บนมหาสมุทรแห่งกาลเวลา ซึ่งการแสวงหาความจริงกระทำได้ลำบากเช่นนี้  สิ่งที่เราพึงกระทำคือ  แทนที่จะพิจารณาแต่เพียงปรากฏการณ์ผิวน้ำและหยิบมาเป็น "หลักฐานอ้างอิง" ในการเขียนประวัติศาสตร์  เราควรจะสำรวจกระแสร์น้ำที่ไหลในระดับลึกเสียก่อน  นั่นคือการมองประวัติศาสตร์ในแง่มิติที่หนึ่งและมิติที่สองซึ่งได้กล่าวมาแล้ว  อีกประการหนึ่ง  ถ้ามองในแง่ระเบียบวิธีวิจัยทางประวัติศาสตร์  เราควรจะกำหนดช่วงระยะเวลาของยุคประวัติศาสตร์ที่เราสนใจจะศึกษา  ให้มีความยาวพอที่จะทำให้เราเห็นการเปลี่ยนแปลงคลี่คลายของปัจจัยต่างๆ ทางประวัติศาสตร์ได้  วิธีการศึกษาประวัติศาสตร์แบบนี้ย่อมทำให้เราสามารถแทรก "เหตุการณ์ธรรมดาที่น่าตื่นเต้นเพียงชั่วครู่ และชวนให้คิดว่าเป็นเหตุการณ์ประวัติศาสตร์" ให้ออกจากเหตุการณ์ประวัติศาสตร์ในความหมายที่แท้จริง นั่นคือ เหตุการณ์ที่สามารถมีอิทธิพลกำหนดวิถีวิวัฒน์ของประวัติศาสตร์ให้ออกจากกันได้

การกำหนดช่วงยุคของประวัติศาสตร์ที่เราสนใจศึกษาให้กว้างในแง่ของเวลา ย่อมเปิดโอกาสให้ความจริงถอยตัวออกมาจากความเท็จ  และเปิดช่องให้กระแสร์ประวัติศาสตร์ในระดับลึก นั่นคือวิวัฒนาการของโครงสร้างของสังคมและของจิตใจมนุษย์  ซึ่งเป็นพลังตัวจริงในการกำหนดวิถีประวัติศาสตร์แทรกตัวออกจากเหตุการณ์ผิวเผิน  เพื่อให้เราประจักษ์ความจริงได้

มีผู้กล่าวว่า ปรัชญาวิธีการศึกษาประวัติศาสตร์คือ การแยกขบวนการทางประวัติศาสตร์ทั้งมวลออกเป้น 3 ส่วนหรือ 3 มิติ  ซึ่งซ้อนกันเป็นชั้นๆ ประวัติศาสตร์ในมิติของเวลา 3 มิติซึ่งมีอิทธิพลกำหนดขอบเขตความสามารถของมนุษย์ในฐานะ "ตัวแสดงทางประวัติศาสตร์" (Social Actors หรือ Actors in History) นี้ได้แก่

ก. มิติของเวลาทางประวัติศาสตร์มองในแง่ความเคลื่อนไหวเปลี่ยนแปลงของปัจจัยทางธรรมชาติหรือทางสภาพแวดล้อมทางภูมิศาสตร์หรือเทคโนโลยีที่มีอิทธิพลต่อมนุษย์

ข. มิติของเวลาทางประวัติศาสตร์มองในแง่ของความเคลื่อนไหวเปลี่ยนแปลงของสังคม

ค. มิติของเวลาทางประวัติศาสตร์มองในแง่ความเคลื่อนไหวเปลี่ยนแปลงพฤติกรรมหรือเจตจำนงค์ของปัจเจกบุคคล หรือกลุ่มปัจเจกบุคคล ซึ่งเป็นปัจจัยที่สำคัญอีกอันหนึ่งที่มีส่วนกำหนดวิถีประวัติศาสตร์

ถ้าจะกล่าวอีกนัยหนึ่ง  ปรัชญาการศึกษาประวัติศาสตร์ของเราคือ การแยกวิเคราะห์มนุษย์ มองทั้งในแง่กลุ่มหรือแง่ปัจเจกบุคคล ซึ่งเป็นศูนย์กลางหรือตัวแสดงทางประวัติศาสตร์ออกเป็นหลายบุคคลิกหลายบทบาท เศรษฐกิจ การเมือง วัฒนธรรม จิตวิทยา สังคมวิทยา ฯลฯ ทั้งนี้เพื่อให้เราสามารถเข้าใจพฤติกรรมมนุษย์ในฐานะการดำรงชีวิตทุกๆ ด้านของเขา  และเพื่อให้เราเข้าใจปัจจัยโครงสร้างต่างๆ ทางภูมิศาสตร์ ทางสังคม หรือภายในความนึกคิดของมนุษย์เอง  ซึ่งสิ่งที่กล่าวมานี้ล้วนเป็นพลังสำคัญในการกำหนดวิถีประวัติศาสตร์ทั้งสิ้น

ผู้ที่อาจจะไม่พอใจวิธีการศึกษาประวัติศาสตร์โดยการแบ่งแยก วิเคราะห์โครงสร้างทางสังคมและโครงสร้างภายในตัวมนุษย์  ก็อาจจะเป็นพวกนักประวัติศาสตร์แนวจารีตนิยมนั่นเอง  นักประวัติศาสตร์แนวนี้พอใจที่จะศึกษาเรื่องราวของมนุษย์ในระดับผิวเผิน  โดยคุมมนุษย์ในฐานะผู้สร้างหรือผู้มีปฏิกิริยาต่อเหตุการณ์ประวัติศาสตร์หนึ่งๆ โดยไม่ใฝ่ใจที่จะศึกษาแยกวิเคราะห์องค์ประกอบปัจจัยอันซับซ้อนทั้งภายในและภายนอกตัวมนุษย์  ซึ่งตามความคิดของข้าพเจ้ามีส่วนกำหนดพฤติกรรมของมนุษย์ - องค์รวม - ให้มีการแสดงออกแบบหนึ่งในสภาพการณ์แบบหนึ่ง

ข้าพเจ้าขอยืนยันอีกครั้งหนึ่งว่า  ถ้านักประวัติศาสตร์จารีตนิยมจะกล่าวหาว่าข้าพเจ้าศึกษาประวัติศาสตร์ และศึกษามนุษย์โดยแยกส่วนเป็นชิ้นๆ แล้ว  ก็น่าจะกล่าวว่าวิธีการเลือกหรือแบ่งยุคช่วงเวลาเพื่อการศึกษาประวัติศาสตร์ของพวกเขาเองนั่นแหละ  ที่ทำให้การศึกษาวิถีและเหตุการณ์ประวัติศาสตร์แตกแยกออกเป็นชิ้นเล็กชิ้นน้อย  จนเราไม่สามารถเห็นภาพรวมของเหตุการณ์ประวัติศาสตร์ทั้งหมดทั้งในแง่มิติของเวลาและของสถานที่  โดยเฉพาะอย่างยิ่งไม่สามารถทำให้เราเห็นปฏิสัมพันธ์ระหว่างปัจจัยต่างๆ ที่อยู่ในโครงสร้างระดับลึกของวิถีประวัติศาสตร์ได้

และเช่นเดียวกัน  ถึงแม้ว่าจะเป็นการต้องคัดค้านปรมาจารย์ทางประวัติศาสตร์นิพนธ์ เช่น Ranke หรือ Karl Brandi ก็ตาม  ข้าพเจ้าขอยืนยันว่า วิธีการศึกษาประวัติศาสตร์แนวพรรณนาเชิงตระหนักแน่นของเขา ก็มิได้มีความเป็น "สภาวะวิสัย" หรือ "สอดคล้องกับความเป็นจริงที่เกิดขึ้นในประวัติศาสตร์"  มากเท่าที่พวกเขาคิดว่ามันควรจะเป็น  ข้าพเจ้าคิดว่าวิธีการศึกษาของเขานั้นจำกัดตัวอยู่แค่ในระดับปรัชญาประวัติศาสตร์เท่านั้น

อนึ่ง ข้าพเจ้าขอกล่าวว่า วิธีการที่ข้าพเจ้าศึกษาประวัติศาสตร์โดยแบ่งอกเป็น 3 มิตินั้น ก็มิได้มีลักษณะตายตัวแยกขาดจากกันโดยสิ้นเชิง  การนำเสนอเรื่องซึ่งแบ่งออกเป็น 3 ตอน 3 มิตินั้น ก็เพื่อความสะดวกในความเข้าใจปรัชญาการศึกษาประวัติศาสตร์ของข้าพเจ้า  เพราะในสภาพความเป็นจริงแล้ว  มิติทั้งสามย่อมเป็นองค์ประกอบของกันและกันและแบ่งแยกออกมิได้

ข้าพเจ้าหวังเช่นกันด้วยว่า ผู้อ่านคงจะไม่ตำหนิในความทะเยอทะยาน ความปรารถนา และความจำเป็นของข้าพเจ้าในการกำหนดขอบเขตในการศึกษาประวัติศาสตร์ไว้ให้กว้างและสูง  โดยไม่จำกัดตัวอยู่แค่ในดินแดนของวิชาประวัติศาสตร์ (ตามความหมายเดิม) เท่านั้น ประวัติศาสตร์ในความหมายของข้าพเจ้าน่าจะเป็นศาสตร์ที่ขังตัวเองอยู่ในสวนสี่เหลี่ยมกำแพงสูงอย่างที่เป็นมา  วิชานี้โดยลักษณะเนื้อหาของตัวเองแล้วน่าจะต้องพึ่งพาเกี่ยวกันกับศาสตร์แขนงอื่นๆ เป็นอย่างมากที่เพิ่งเริ่มก่อตัวและพัฒนาไปอย่างรวดเร็ว โดยเฉพาะอย่างยิ่ง ทางสาขามนุษย์ศาสตร์

ข้าพเจ้าอยากจะตั้งคำถามว่า ปัจจุบันเราอยู่ในปี 1946  ถ้าเรานักประวัติศาสตร์ไม่มีความทะเยอทะยาน ความตระหนักในภาระหน้าที่และพลังของเราแล้ว  เราจะสามารถสถาปนาลัทธิมนุษยนิยมขึ้นได้หรือไม่ Edmond Flaval ได้กล่าวไว้ในปี 1942 ว่า "เพราะเรากลัวที่จะศึกษาประวัติศาสตร์อย่างในระดับกว้างและอย่างลึกซึ้งนี่เองที่งานประวัติศาสตร์นิพนธ์ชิ้นใหญ่และมีค่าจึงไม่ยอมเกิดขึ้นเสียที"

ประโยคนี้ยังคงเป็นความจริงอยู่เสมอ!!